fămĭlĭa, ae (with pater, mater, filius, and filia, the class. gen. sing. is usually in the archaic form familias; familiae also occurs, v. infra; gen.: familiai, Plaut. Am. 1, 1, 203; with the plur. of these words both the sing. and plur. of familia are used: patres familias, etc., Cic. Rosc. Am. 15, 43; id. Verr. 2, 3, 51, § 120 al.: patres familiarum, Cic. Att. 7, 14, 2; Sall. C. 43, 2; 51, 9, v. infra II. A. b.—On the form patribus familiis for familiae, patrum familiarum, etc., Cic. Verr. 2, 3, 79, § 183; id. Rosc. Am. 16, 48, v. Neue, Formenl. 1, p. 7), f. [famulus],
I the slaves in a household , a household establishment , family servants , domestics (not = family , i. e. wife and children , domus, or mei, tui, sui, etc., but v. II. A. 3 infra): nescio quid male factum a nostra hic familia est ... ita senex talos elidi jussit conservis meis, Plaut. Mil. 2, 2, 11; 17; id. Trin. 2, 1, 28; id. Am. 4, 3, 10: neque enim dubium est, quin, si ad rem judicandum verbo ducimur, non re, familiam intelligamus, quae constet ex servis pluribus, quin unus homo familia non sit: verbum certe hoc non modo postulat, sed etiam cogit, Cic. Caecin. 19, 55; cf. Dig. 50, 16, 40, § 3; Ap. Mag. p. 304: vilicus familiam exerceat, Cato R. R. 5, 2: familiae male ne sit, id. ib.: te familiae interdicere, ut uni dicto audiens esset, Cic. Rep. 1, 39: qui emeret eam familiam a Catone, id. Q. Fr. 2, 6, 5: cum insimularetur familia societatis ejus, id. Brut. 22, 85: conjugum et liberorum et familiarum suarum causa, id. N. D. 2, 63, 157: Petreius armat familiam, Caes. B. C. 1, 75, 2: alienae se familiae venali immiscuisse, Quint. 7, 2, 26: Aesopus domino solus cum esset familia, formed the entire establishment , Phaedr. 3, 19, 1.—Of the serfs belonging to a temple: illi Larini in Martis familia numerantur, Cic. Clu. 15, 43; cf. of the serfs , vassals of Orgetorix: die constituta causae dictionis Orgetorix ad judicium omnem suam familiam, ad hominum milia decem undique coëgit, Caes. B. G. 1, 4, 2.
II Transf.
A With the idea of house predominating.
1 In gen., a house and all belonging to it , a family estate , family property , fortune : familiae appellatio varie accepta est: nam et in res et in personas deducitur; in res, ut puta in lege XII. tab. his verbis: AGNATVS PROXIMVS FAMILIAM HABETO, Dig. 50, 16, 195; so, SI AGNATVS NEC ESCIT, GENTILIS FAMILIAM NANCITOR, Fragm. XII. Tab. in Collat. Legg. Mosaic. et Roman. tit. 16, § 4 (cf. agnatus): idcirco qui, quibus verbis erctum cieri oporteat, nesciat, idem erciscundae familiae causam agere non possit, Cic. de Or. 1, 56, 237; so, arbitrum familiae erciscundae postulavit, id. Caecin. 7, 19; cf.: familiae erciscundae, Dig. 10, tit. 2: decem dierum vix mihi est familia, means of support , Ter. Heaut. 909 Ruhnk.—
b Paterfamilias, materfamilias, etc., or paterfamiliae, materfamiliae, filiusfamilias, etc. (also written separately: pater familiae, mater familiae, etc.), the master of a house in respect to ownership, the proprietor of an estate , head of a family; the mistress of a house , matron; a son or daughter under the father's power , a minor : paterfamilias appellatur, qui in domo dominium habet, recteque hoc nomine appellatur, quamvis filium non habeat; non enim solam personam ejus, sed et jus demonstramus. Denique et pupillum patremfamilias appellamus, Dig. 50, 16, 195; cf. Sandars ad Just. Inst. 1, 8 prooem.—
α Form familias : paterfamilias ubi ad villam venit, Cato R. R. 2, 1: paterfamilias, Cic. Quint. 3, 11; id. Fragm. ap. Non. 497, 19 (Rep. 5, 3 ed. Mos.); Sen. Ben. 4, 27 fin. ; Nep. Att. 4; 13 al.; cf., in gen., of a plain , ordinary citizen : sicut unus paterfamilias his de rebus loquor, Cic. de Or. 1, 29, 132; 1, 34, 159.—In plur.: patresfamilias, qui liberos habent, etc., Cic. Rosc. Am. 15, 43; 16, 48; id. Verr. 2, 3, 79, § 183 al.: (Demaratus) cum de matrefamilias Tarquiniensi duo filios procreavisset, Cic. Rep. 2, 19: materfamilias, id. Cael. 13, 32: id. Top. 3, 14; Dig. 50, 16, 46 al.—In plur.: uxoris duae formae: una matrumfamilias, etc., Cic. Top. 3, 14; id. Fam. 5, 10, 1; id. Verr. 2, 1, 24, § 62 al.— In an inverted order: familias matres, Arn. 4, 152: illum filium familias patre parco ac tenaci habere tuis copiis devinctum non potes, Cic. Cael. 15, 36: filiusfamilias, Dig. 14, 6, 1 sq. al.: tu filiafamilias locupletibus filiis ultro contulisti, Sen. Cons. ad Helv. 14.—
β Form familiae : ex Amerina disciplina patrisfamiliae rusticani, Cic. Rosc. Am. 41, 120; so, pater familiae, Caes. B. G. 6, 19, 3; Liv. 1, 45, 4; Sen. Ep. 47 med. ; Tac. Or. 22 al.: familiae mater, Enn. ap. Fest. p. 258 Müll.—In plur.: pauci milites patresque familiae, Caes. B. C. 2, 44, 1; Gracch. ap. Charis. p. 83 P.: Liv. 5, 30 fin. : matrem familiae tuam purpureum amiculum habere non sines? Liv. 34, 7, 3: mater familiae, id. 39, 53, 3; Tert. Verg. Vel. 11.— In plur.: matresfamiliae, Varr. ap. Charis. p. 83 P.; Caes. B. G. 1, 50, 4; 7, 26, 3; 7, 47, 5; id. B. C. 2, 4, 3.—
γ In gen. plur. : civium Romanorum quidam sunt patresfamiliarum, alii filiifamiliarum, quaedam matresfamiliarum, quaedam filiaefamiliarum. Patresfamiliarum sunt, qui sunt suae potestatis, sive puberes sive impuberes; simili modo matresfamiliarum, filii vero et filiaefamiliarum, qui sunt in aliena potestate, Dig. 1, 6, 4: patresfamiliarum, Sisenn. ap. Varr. L. L. 8, § 73 Müll.; Suet. Calig. 26 fin. : matresfamiliarum, Sall. C. 51, 9: filiifamiliarum, id. ib. 43, 2; Tac. A. 3, 8; 11, 13: filiaefamiliarum, Dig. 14, 6, 9, § 2: patrumfamiliarum, ib. 50, 16, 195.—
2 In respect to relationship, a family , as part of a gens: addere nostrae lepidam famam familiae, Plaut. Trin. 2, 2, 98: sororem despondere in fortem familiam, id. ib. 5, 2, 9: item appellatur familia plurium personarum, quae ab ejusdem ultimi genitoris sanguine proficiscuntur, sicuti dicimus familiam Juliam. Mulier autem familiae suae et caput et finis est, Dig. 50, 16, 195 fin. : qua in familia laus aliqua forte floruerit, hanc fere, qui sunt ejusdem stirpis, cupidissime persequuntur, Cic. Rab. Post. 1, 2: EX EA FAMILIA ... IN EAM FAMILIAM, Fragm. XII. Tab. ap. Dig. 50, 16, 195: commune dedecus familiae, cognationis, nominis, Cic. Clu. 6, 16: Laeliorum et Muciorum familiae, id. Brut. 72, 252; id. Off. 2, 12 fin. : nobilissima in familia natus, id. Rep. 1, 19: ex familia vetere et illustri, id. Mur. 8, 17: primus in eam familiam attulit consulatum, id. Phil. 9, 2, 4: hospes familiae vestrae, id. Lael. 11, 37: Sulla gentis patriciae nobilis fuit, familia prope jam exstincta majorum ignavia, Sall. J. 95, 3 et saep.—
b Transf.: libros, qui falso viderentur inscripti, tamquam subditicios, summovere familiā, permiserunt sibi, Quint. 1, 4, 3.—
3 In gen., a family , the members of a household , = domus (rare): salutem dicit Toxilo Timarchides et familiae omni, Plaut. Pers. 4, 3, 32: si haec non nubat, fame familia pereat, id. Cist. 1, 1, 46: ne pateretur Philippi domus et familiae inimicissimos stirpem interimere, Nep. Eum. 6, 3.—
B A company , sect , school , troop (rare but class.): cum universi in te impetum fecissent, tum singulae familiae litem tibi intenderent, Cic. de Or. 1, 10 42: familia tota Peripateticorum, id. Div. 2, 1, 3; cf.: Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia, id. Fin. 4, 18, 49: familiae dissentientes inter se, id. de Or. 3, 16, 21: familia gladiatorum ... familia Fausti, id. Sull. 19, 54: lanistarum, Suet. Aug. 42: tironum, a company of young soldiers , Cod. Th. 10, 1; Amm. 20, 4 med.—A troop or company of players , Plaut. Men. prol. 74.—
2 Ducere familiam, in gen., to lead a company , i. e. to be at the head , be the first : Lucius quidem, frater ejus, familiam ducit, Cic. Phil. 5, 11, 30; cf.: accedit etiam, quod familiam ducit in jure civili, singularis memoria summa scientia, id. Fam. 7, 5, 3: gravissima illa vestra sententia, quae familiam ducit, id. Fin. 4, 16, 45.