sanus

A New Latin Dictionary by Charlton T. Lewis Ph.D. and Charles Short, LL. D.

sānus, a, um (sanun', for sanusne, Plaut. Bacch. 3, 6, 37; id. Men. 5, 2, 66; id. Merc. 2, 2, 21; 2, 4, 21; id. Rud. 3, 2, 19; id. Truc. 2, 4, 13; cf. sanan', id. Am. 3, 2, 48; id. Curc. 5, 2, 54; id. Cist. 4, 1, 14; id. Ep. 5, 1, 42; id. Men. 2, 3, 43; and sanin', id. Ps. 4, 7, 83), adj. [kindr. with ΣΑ, σῶς], sound, whole, healthy, physically or mentally (cf.: integer, incolumis, sospes, salvus).

I Lit., sound in body , whole , healthy , well : pars corporis, Cic. Sest. 65, 135: sensus si sani sunt et valentes, id. Ac. 2 ( Luc. ), 7, 19: sanis modo et integris sensibus, id. ib. 2, 25, 90: corpora sana, Quint. 8, prooem. § 19: ut alimenta sanis corporibus agri cultura, sic sanitatem aegris medicina promittit, Cels. praef. 1: homo, id. ib. 1, 1: sanum recteque valentem, Hor. Ep. 1, 16, 21: domi meae eccam salvam et sanam, Plaut. Ep. 4, 1, 36: sana et salva amica, id. Merc. 5, 2, 48 (cf. infra, B. and II. A.): sanus ac robustus, Quint. 2, 10, 6: si noles sanus, curres hydropicus, Hor. Ep. 1, 2, 34: sanus utrisque Auribus atque oculis, id. S. 2, 3, 284: ulcera sana facere, Cato R. R. 157, 3; cf.: aliquem sanum facere ... sanus fieri, id. ib. 157, 8: si eo medicamento sanus factus sit, Cic. Off. 3, 24, 92.—Poet.: volnera ad sanum nunc coiere mea (for ad sanitatem), are healed , Prop. 3 (4), 24, 18.— Comp. : aegrotare malim quam esse tuā salute sanior, Plaut. Truc. 2, 2, 5.— Sup. : interim licet negotia agere, ambulare, etc.... perinde atque sanissimo, Cels. 7, 4, 4.—

B Transf., sound , safe , whole , etc. (very rare): Ac. Salvast, navis, ne time. Ch. Quid alia armamenta? Ac. Salva et sana sunt, Plaut. Merc. 1, 2, 62: sana et salva res publica, Cic. Fam. 12, 23, 3: civitas, Liv. 3, 17: nare sagaci Aëra non sanum sentire, i. e. tainted , Luc. 7, 830.—

II Trop.

A Sound in mind , in one's right mind , rational , sane , sober , discreet , etc.: eos sanos intellegi necesse est, quorum mens motu quasi morbi perturbata nullo sit: qui contra affecti sunt, hos insanos appellari necesse est, Cic. Tusc. 3,5,11: Am. Delirat uxor. Al. Equidem ecastor sana et salva sum, Plaut. Am. 2, 2, 98: Am. Haec sola sanam mentem gestat meorum familiarium. Br. Immo omnes sani sunt profecto. Am. At me uxor insanum facit Suis foedis factis, id. ib. 5, 1, 31 sqq.; cf. Cic. Off. 3, 25, 95: quam ego postquam inspexi non ita amo, ut sani solent Homines, sed eodem pacto ut insani solent, Plaut. Merc. 2, 1, 38: sanus non est ex amore illius (shortly after: insanior ex amore), id. ib. 2, 3, 106: si sis sanus aut sapias satis ... nisi sis stultior stultissimo, id. Am. 3, 2, 23; cf. (opp. insipiens), id. Bacch. 4, 3, 14: hic homo sanus non est, is out of his senses , is insane , id. Am. 1, 1, 246; id. Merc. 5, 2, 110; id. Men. 1, 3, 15; 2, 2, 39 et saep.; cf.: En. Sanun' es? Ch. Pol sanus si sim, non te medicum mihi expetam, id. Merc. 2, 4, 21; so, sanun' es? sanan' es? sanin' estis? v. the passages cited init. : satin' sanus es? are you in your senses? Ter. Heaut. 707 (opp. sobrius); 986; id. And. 749; id. Ad. 937; id. Phorm. 802.—With gen.: satin' tu sanus mentis aut animi tui, Qui conditionem hanc repudies? Plaut. Trin. 2, 4, 53: vix sanae mentis estis, Liv. 32, 21: mentis bene sanae, Hor. S. 1, 9, 44: mentis sanae vix compos, Ov. M. 8, 35; so, sanae mentis, Tib. ap. Suet. Tib. 67: ego illum male sanum semper putavi, a man of not very sound mind , Cic. Att. 9, 15, 5: male sana (Dido), i. e. raving , Verg. A. 4, 8: male sani poëtae, i. e. inspired , Hor. Ep. 1, 19, 4; cf. Ov. M. 3, 474: excludit sanos Helicone poëtas, calculating , sober , Hor. A. P. 296: bene sanus Ac non incautus, very prudent , discreet , id. S. 1, 3, 61: praecipue sanus, id. Ep. 1, 1, 108: rem publicam capessere hominem bene sanum non oportere, Cic. Sest. 10, 23: sani ut cretā an carbone notati? Hor. Ep. 2, 3, 246: pro sano loqueris, cum me appellas nomine, like a rational being , rationally , Plaut. Men. 2, 2, 24; so, pro sano, id. ib. 5, 5, 42; cf.: nihil hunc se absente pro sano facturum arbitratus, qui, etc., * Caes. B. G. 5, 7: adeo incredibilis visa res, ut non pro vano modo, sed vix pro sano nuncius audiretur, Liv. 39, 49: quem in locum nemo sanus hostis subiturus esset, Auct. B. Alex. 74 fin. : solve senescentem sanus equum, Hor. Ep. 1, 1, 8 et saep.: tumultu etiam sanos consternante animos, discreet , well-disposed , Liv. 8, 27: sensus, Verg. E. 8, 66: mores, Dig. 27, 10, 1.—With ab : ego sanus ab illis (vitiis), sound as respects them , i. e. free from , unaffected by them , etc., Hor. S. 1, 4, 129.— Comp. : qui sanior, ac si, etc., Hor. S. 2, 3, 241; 2, 3, 275.— Sup. : quisquam sanissimus tam certa putat, quae videt, quam? etc., Cic. Ac. 2, 28, 89 init. : confluentibus ad eum (Sullam) optimo quoque et sanissimo, Vell. 2, 25, 2.—

B Of style, sound , correct , sensible , sober , chaste : qui rectum dicendi genus sequi volunt, alii pressa demum et tenuia et quae minimum ab usu cottidiano recedant, sana et vere Attica putant, etc., Quint. 10, 1, 44: nihil erat in ejus oratione, nisi sincerum, nihil nisi siccum atque sanum, Cic. Brut. 55, 202; cf.: Attici oratores sani et sicci, id. Opt. Gen. 3, 8; and: Rhodii (oratores) saniores et Atticorum similiores, id. Brut. 13, 51: orator rectus et sanus, Plin. Ep. 9, 26, 1; Vulg. 2 Tim. 4, 3; id. Tit. 2, 8; cf.: sana ratio, Val. Max. 9, 13, 3; Aug. Civ. Dei, 1, 22, 2.—Hence, advv. , in two forms, saniter (ante-class.) and sane (class.). *

A sānĭter , rationally , Afran. ap. Non. 515, 22.—

B sānē . *

1 (Acc. to I.) Soundly , healthily , well : sane sarteque, Porphyrio ap. Charis. p. 195 fin. ; 196 init. P.—

2 (Acc. to II.) Soberly , sensibly , reasonably , discreetly (very rare; not in Cic.): bonum est, pauxillum amare sane, insane non bonum est, Plaut. Curc. 1, 3, 20: sane sapio et sentio, I am in full possession of my reason and senses , id. Am. 1, 1, 292: non ego sanius Bacchabor Edonis (with furere), Hor. C. 2, 7, 26: dixit sanius, Sen. Contr. 5, 34 fin.

b In gen., like valde (i. e. valide), an intensive particle, well , indeed , doubtless , by all means , truly , certainly , of course , forsooth , right , very , etc. (freq. and class.): sane sapis et consilium placet, Plaut. Ps. 2, 2, 67 sq.; so, sapis sane, id. Cas. 3, 6, 25: sapit, id. Men. 5, 2, 39: sane haud quicquam'st, magis quod cupiam, id. Curc. 1, 3, 15; 2, 3, 43: sane ego illum metuo, id. Men. 5, 2, 108: cum illā sane congruost sermo tibi, id. Mil. 4, 3, 23: sane ego sum amicus nostris aedibus, id. As. 2, 3, 7: dabant hae feriae tibi opportunam sane facultatem ad explicandas tuas litteras, Cic. Rep. 1, 9, 14: odiosum sane genus hominum officia exprobrantium, id. Lael. 20, 71; id. Quint. 3, 11: humilem sane relinquunt ortum amicitiae, id. Lael. 9, 29; cf.: tenui sane muro dissepiunt, id. Rep. 4, 4, 4: judicare difficile est sane, id. Lael. 17, 62: explicat orationem sane longam et verbis valde bonis, id. Agr. 2, 5, 13: (narratio) res sane difficilis, id. de Or. 2, 66, 264: sane grandes libros, id. Rep. 3, 8, 12: cui sane magna est in mento cicatrix, Auct. Her. 4, 49, 63: Herennium quendam, sane hominem nequam atque egentem, coepisse, etc., Cic. Att. 1, 19, 5: Paulus mihi de re publicā alia quaedam sane pessima, id. Att. 14, 7, 1: sane murteta relinqui, Hor. Ep. 1, 15, 5: id sane est invisum duobus, id. ib. 2, 2, 64: bonus sane vicinus, id. ib. 2, 2, 132: sane populus numerabilis, id. A. P. 206.— In replies: Mi. Te moneri numne vis? Ha. Sane volo, by all means , surely , to be sure , certainly , Plaut. Poen. 5, 2, 119; so, sane volo, id. Cas. 2, 3, 55; id. Rud. 5, 3, 51; Ter. Heaut. 872: Ch. Estne, ut fertur, forma? Pa. Sane, id. Eun. 360; 785: sane hoc multo propius ibis, id. Ad. 580. Th. Quid taces? Ph. Sane quia vero hae mihi patent semper fores, id. Eun. 89; id. And. 195: C. F. Visne igitur, etc. C. P. Sane placet, Cic. Part. Or. 1, 2: sane et libenter quidem, id. Rep. 2, 38, 64.—Ironically: quam sane magni referat, Plaut. Mil. 3, 3, 9; cf.: sane legem Juliam timeo, Ner. ap. Suet. Ner. 33 med. : beneficium magnum sane dedit! Phaedr. 3, 15, 12.— With other adverbs: esse aedificatas has sane bene, right well , very well , Plaut. Most. 3, 2, 74: res rustica sane bene culta, Cic. Quint. 3, 12; Ter. Hec. 178: bene sane, as an answer, very well , id. And. 848; id. Ad. 586: recte sane, id. Eun. 981; id. Heaut. 538; 581; id. Ad. 417; id. Phorm. 999: sane commode, Plaut. Poen. 1, 2, 72: sapienter sane, id. Pers. 3, 3, 42 et saep.: scite hercle sane, id. Trin. 3, 3, 53: sane hercle, Ter. Eun. 607; id. Hec. 459; id. Phorm. 542: sane quidem, id. And. 195: sane quidem hercle, Cic. Leg. 2, 4, 8: sane pol, Ter. And. 229.—Sane quam, how very , i. e. very much indeed , uncommonly , exceedingly (cf.: admodum quam and valde quam): conclusa est a te tam magna lex sane quam brevi, Cic. Leg. 2, 10, 23: quod de Pompeio Caninius agit, sane quam refrixit, id. Q. Fr. 2, 4 (6), 5; Cael. ap. Cic. Fam. 8, 1, 2; 8, 4, 2; Brut. ib. 11, 13, 4 (shortly before: suos valde quam paucos habet); Sulp. ib. 4, 5, 1.—With negatives: haud sane diu est, not very long since , Plaut. Merc. 3, 1, 44: edepol commissatorem haud sane commodum, Ter. Ad. 783: haud sane intellego, quidnam sit, etc., Cic. Off. 2, 2, 5; Sall. C. 37, 9; 53, 5; id. Rep. Ord. 2, 11; Cic. Sen. 1, 3; Curt. 3, 1, 14: agellus non sane major jugero uno, Varr. R. R. 3, 16, 10: cum his temporibus non sane in senatum ventitarem, Cic. Fam. 13, 77, 1: non sane mirabile hoc quidem, id. Div. 2, 31, 67: non ita sane vetus, id. Brut. 10, 41: non sane credere, Hor. Ep. 1, 7, 61: nihil sane esset, quod, etc., absolutely nothing , nothing at all , Cic. Q. Fr. 1, 2, 2, § 7; so, nihil sane, id. de Or. 2, 1, 5; Sall. C. 16, 5; Hor. S. 2, 3, 138; id. Ep. 2, 1, 206 al.—

β In restrictive concessions, to be sure , indeed , certainly , however : sane bonum, ut dixi, rei publicae genus, Cic.Rep. 2, 26, 48; cf.: hoc sane frequentissimum est ... sed, etc., Quint. 4, 2, 130: negant quemquam esse virum bonum nisi sapientem. Sit ita sane, sed, etc., Cic. Lael. 5, 18; cf. id. Rep. 1, 19, 32: haec si vobis non probamus, sint falsa sane, id. Ac. 2 ( Luc. ), 32, 105: sint sane, quoniam ita mores se habent, liberales, Sall. C. 52, 12; id. J. 31, 8: sit hoc sane leve, Cic. Sest. 54, 115: sed fruatur sane hoc solacio, id. Prov. Cons. 7, 16; Ov. H. 17, 13; Curt. 5, 1, 6: repetita narratio sane res declamatoria magis quam forensis, Quint. 4, 2, 128: poëtis permittamus sane ejusmodi exempla, id. 8, 3, 73: non sane recepto in usum nomine, not indeed , id. 5, 11, 20; cf. id. 7, 1, 41.—

γ With imperatives in colloq. lang. likewise concessive, like the English then , pray then , if you will : ubi ego Sosia nolim esse, tu esto sane Sosia, Plaut. Am. 1, 1, 283: Al. Num quid vis, quin abeam jam intro? Ju. I sane, id. ib. 3, 3, 16: abi tu sane superior, id. Stich. 5, 4, 14: i sane, id. As. 3, 3, 86; id. Aul. 2, 5, 7; id. Ep. 1, 1, 73; id. Pers. 4, 4, 25; 4, 4, 55; id. Rud. 2, 3, 55; Ter. Ad. 587: ite sane, Plaut. Aul. 3, 3, 3: abi sane, id. Am. 1, 1, 197; id. Rud. 3, 6, 17; id. Stich. 1, 3, 107; Ter. Heaut. 588: sequere sane, Plaut. Merc. 3, 1, 2: age sane, id. Men. 1, 2, 44; id. Ps. 5, 2, 27: da sane, id. Merc. 4, 1, 11: dato sane, id. Stich. 4, 1, 47: cedo sane, id. Pers. 4, 3, 30; 5, 1, 20; Ter. Heaut. 832: nosce sane, Plaut. As. 2, 4, 58: age sane, omnes, Liv. 1, 57, 8.

Related Words