MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİ. MORFOLOGİYA

FEL ŞƏKİLLƏRİNİN ŞƏRTİ

Ümumi şərt şəkli fellərə isə şərt ədatını və onun şəkilçiləşmiş -sa,-sə formasını artırmaqla düzəlir. Məsələn:
Kimin bu mənzilə ayağı dəysə,
Yeri var şahlara naz eyləyirsə (Ş.)

– misralarından birincisində dəysə sözü felin şərt şəklindədir, -sa,-sə şəkilçisi felin kökünə artırılmışdır: dəy-sə. İkinci misrada naz eyləyirsə sözündə isə şərt ədatının şəkilçiləşmiş forması zaman şəkilçisindən sonra işlənmişdir. Sözdə zaman şəkilçisi var: naz eylə-(y)ir-sə – naz eylə-(y)ir isə. Bu hal aşağıdakı misallarda tabe olarsa, əl çəkərsə, demirsə, deyirsənsə, görüblərsə sözlərinə də aiddir:
Hiss edirdim ki, əgər Şah anasının iradəsinə tabe olarsa, məndən əl çəkərsə, ölərəm.(İ.Ə.)

Əgər hamı düz demirsə, bircə sən düz deyirsənsə, bunu da başa salmağın təhəri var.(İ.Ə.)

Qartallı Dərənin camaatı həmişə köçəri olub, harada yaxşı ot görüblərsə, heyvanı ora sürüblər.(İ.Ə.)

Deməli, qeyd edilən sözlərdə isə (-sa,-sə) fel kökünə yox, felin xəbər şəklinin üzərinə əlavə olunmuşdur. Odur ki bunlara ümumi şərt şəkli və ya fel şəkillərinin şərti demək olar.

Fel şəkillərinin şərtini bildirən isə (-sa,-sə) xəbər, vacib, lazım şəkillərinə artırılır. Əmr şəklində bir qətilik, arzu şəklində şərt çaları olduğu üçün isə (-sa,-sə) əmr, arzu və şərt şəkillərinə artırılmaz. Ümumi şərt əlaməti həm xəbər, vacib, lazım şəkillərinin sadəsi, həm də mürəkkəbi ilə işlənər.

Sadə şəkillərlə.

Artırıldığı bütün fel şəkillərində isə (-sa,-sə) əksərən sözə bitişik və şəkilçiləşmiş halda yazılır və şəxs şəkilçilərindən sonra işlənir:

Nəqli keçmiş 2-nin şərti

Bunlar sadə fel şəkillərinin və ya ümumən fel şəkillərinin şərtidir.

Felin şərt şəklinin şəkilçisi (-sa,-sə) ilə isə şərt ədatının şəkilçiləşmiş forması (-sa,-sə) eyni şəkildədir. Bunları aşağıdakı şəkildə fərqləndirmək olar:
1. Şərt şəkilçisi felin kökünə və ya əsasına artırılır. Şərt şəkilçisindən əvvəl yalnız təsirlik, növ, inkarlıq şəkilçiləri işlənə bilər; məs.:

İsə şərt ədatının şəkilçiləşmiş forması isə zaman şəkilçilərindən,-malı,-məli,-ası,-əsi şəkilçilərindən sonra işlənir. Məs.: yaz-ır-am-sa, yaz-acağ-am-sa, yaz-malı-yam-sa, yaz-ası-yam-sa və s.

2. Şərt şəkilçisi feldən ayrı işlənə və yazıla bilməz, lakin isə şərt ədatı fellə birgə işləndiyi kimi, ayrı da işlənə bilir; məs.; gəlir isə, gəlmiş isə, gələcək isə, yazmalı isə, gəlməli isə və s.

Felin mürəkkəb şəkillərinin də şərti vardır. Mürəkkəb şəkillərin şərtində isə (-sa,-sə) zaman, şəkil əlamətlərindən, idi, imiş zaman ədatlarından (və onların ixtisar şəkillərindən) və şəxs şəkilçilərindən sonra işlənir. Bu hal əmr şəkli, şühudi keçmiş, arzu və şərt şəkillərindən başqa, qalan zaman və şəkilləri əhatə edir. Məs.:
Xəbər şəklinin hekayə və rəvayətinin şərti (bir nümunə – indiki zamanın hekayə və rəvayəti):

Vacib şəklinin hekayə və rəvayətinin şərti:

Lazım şəklinin hekayə və rəvayətinin şərti:

Bütün bu formalarda dil çox müxtəlif məna incəlikləri yaratmağa imkan verir. Ümumi şərt bildirən fel təsdiq feldirsə, ümumi nəticə müsbət ola bilir; məs.:
Əgər Marqo bir gün görməyəndə soyuğa, qara baxmayaraq, onun yanına gedirmişsə, demək, oğlanı istəyirmiş. (İ.Ə.)

Təsdiq fel inkar məna da ifadə edə bilir:
Əgər mən ən qiymətli adama olan duyğularımı başqalarından gizləyəcəyəmmişsə, o zaman nə üçün, kim üçün yaşayıram? (İ.Ə.)

Cümlədən «duyğularımı gizləmirəm, ona görə də yaşayıram» mənası alınır. Baş cümlədə işin icra olunmaması çaları daha çox müşahidə olunur: Məktub yazmalıydımsa, yazmalıymışamsa, yazasıymışamsa, bəs nə üçün yazmamışam?

Təsirlik, növ, inkarlıq pozisiyaları bütün bu hallarda özünü mühafizə edir. Məs.: Yazmalıymışıqsa – yazdırmalıymışıqsa, yazdırtdırmalıymışıqsa – yazdırtdırmamalıymışıqsa; köçürtdürməməliyikmişsə, oxutdurmamalıyıqmışsa və s.